Pictor in fabula

Narrat Plinius lib. XXXV cap. XIII. Apellem cum Rhodum adnavigasset cognoscendi Protogenis causa qui ibi agebat, ad ejus domum ventitasse, quem cum domi non offendisset, arrepto penicillo lineam ex colore duxisse summae tenuitatis per tabulam, quae forte in machina prostabat, quamque anus asservabat, ut Protogenes sic intelligeret a quo quaesitus esset : reversum Protogenem et lineam contemplatum non dubitasse quin Apelles venisset, ipsumque alio colore in eadem illa linea aliam multo subtiliorem duxisse, eamque postea tertio colore ab alia linea sectam ab Apelle, sic ut nullum amplius relinqueret subtilitati locum. Tabulam illam avide a se spectatam refert ibidem Plinius, cum miraculo essent lineae pene visum effugientes. Negat Monjocosius lineas dici de coloritia pictura : negat certamen fuisse inter Apellem et Protogenem de linearum subtilitate ; lineas linearumque adeo tenuitatem in pingendo nihil facere, nec necessariam esse contendit : negatque omnino Plinium vidisse quod viderit. Ad ea quae ille pluribus et subtilius quam verius contendit, paucis ego responderim. Primum omnia illa quae Plinius in ea historia narranda persecutus est, ex Graecorum Latinorumque commentariis hausisse, et eorum auctorum, qui non tantum de pictura scripserunt, sed et ipsi nobilissimi pictores extiterunt, ut Apelles et Melanthius. Quare si Plinius erravit, alii ante ipsum similiter erraverint necesse est. Deinde falsum prorsus est, linearum nomen picturae quae coloribus inducitur, minime convenire. Sane si lineas pictura coloraria non habet, nec ulla erunt corporum vultusque lineamenta, quorum formas pingendi ars aemulatur : quid enim aliud lineamentum quam lineae ductio ? lineamenta porro vultus, et corporis, lineis imitatur et exprimit pictura : quarum aliae extremitates corporum circumscribunt, quae extremae lineae dicuntur : aliae media corpora per partes exprimunt et delineant, quae interiores et mediae appellantur. Hic pictura ipsa linearis appellata, quae primo sine coloribus lineas intus spargebat, postea etiam colores lineis induxit. Primis enim picturae incunabulis umbram hominis lineis circumducebant, nullas intus lineas ad exprimenda lineamenta ducebant. Plinius lib. XXXV cap. 3. Graeci autem alii Sicyone, alii aput Corinthios repertam, omnes umbra hominis lineis circumducta, itaque primam talem, secundam singulis coloribus et monochromaton dictam, postquam operosior inventa erat, duratque talis etiam nunc. inventam liniarem a Philocle Aegyptio vel Cleanthe Corinthio primi exercuere Aridices Corinthius et Telephanes Sicyonius, sine ullo etiamnum hi colore, iam tamen spargentes linias intus. ideo et quos pinxere adscribere institutum. primus inlevit eas colore testae, ut ferunt, tritae Cleophantus Corinthius. Vides linearem picturam eam dici quae ad hominem exprimandum non solam ejus umbram lineis circumscribit et adterminat, quod primi picturae inventores faciebant, sed quae intus etiam lineas spargens, lineamenta corporea effingit. Quae et initio quidem sine colore absolvebatur, postea coloribus expedita est, et colorum usu percrebrescente ars perfecta et iconici homines pingi coepti. Linearis igitur pictura proprie de coloria et lineae in eo pingendae genere dictae tam extremae, quam internae. In lineis extremis, et circumcaesura corporum finienda, palmam Parrhasio veteres dederunt. Plin. Lib. XXXV cap. X. primus symmetrian picturae dedit, primus argutias voltus, elegantiam capilli, venustatem oris, confessione artificum in liniis extremis palmam adeptus. haec est picturae summa suptilitas. corpora enim pingere et media rerum est quidem magni operis, sed in quo multi gloriam tulerint; extrema corporum facere et desinentis picturae modum includere rarum in successu artis invenitur. Quid in re nota pluribus opus est ? Linea non est in pictura, idem quod in geometria, sine latitudine longitudo, sed est penicilli ductus, unde lineamentum, lineas sive lineamenta vultus et corporis tractus appellamus, ut et in pictura. Horatius :

Nulla dies abeat quin linea ducta supersit,

quod proverbium ex Apelle natum, cui perpetua consuetudo fuit, numquam tam occupatam diem agendi, ut non lineam ducendo exerceret artem. γραμμῶν ἔκειν Graeci dicunt de pictoribus : nam et γραφεῖν, a quo γραμμῶν factum, proprie Graecis pingere est, et γραφεις pictores, et γραμμα opus pictum. Inde et lineare pro exprimere et effingere Apulejo lib.X. ut adhaerens pressule membrum voluptatis graphice linearet. Ita omnino legendus ille locus. Vulgo scribunt, Membrorum voluptatem graphice linearet, et peius interpretantur, obvelaret. Ventus nunc reflans laciniam tunicae dimovebat, et pubem Deae ostendebat : nunc adspirans ita pressule corpori eam iungebat, ut typum et lineamenta membri voluptatis graphice effingeret. Membrum voluptatis illud est, quo foeminae censentur. Lineare igitur verbum pictorum, ut lineae et lineamenta. Plinius de Veneris Coae tabula quam Apelles imperfectam reliquit : Apelles inchoaverat et aliam Venerem Cois, superaturus etiam illam suam priorem : indivit mors peracta parte : nec qui succedere operi ad prescipta lineamenta inventus est. Et alibi : illud vero perquam rarum ac memoria dignum est, suprema opera artificum inperfectasque tabulas, sicut Irim Aristidis, Tyndaridas Nicomachi, Mediam Timomachi et quam diximus Venerem Apellis, in maiore admiratione esse quam perfecta, quippe in iis liniamenta reliqua ipsaeque cogitationes artificum spectantur. Quintilianus in eadem re exponenda linearum nomine usus est, non repertum scilicet qui praescriptas ab Apelle lineas posset absolvere. Inde omnibus lineis absolutum opus, de consummatissimo : quod ex pictura tractum.  Arnobius de pictura : quæ pares lineas principali ab ore traducat. Dioscorides : τὸ δὲ κιννάβασι τοῦτο κομίζεται μὲν ἀπὸ Λιβύης, πιπράσκεται δὲ πολλοῦ, καὶ τοσοῦτον ἐστιν, ὡς μόλις ἐξαρκεῖν τοῖς ζωγραφοις εἰς τὴν ἐν ταῖς γραμμαῖς ποικιλίαν. Vides varietatem linearum in pictura coloria dici ? ἀκριβῆ ἐυγγραμμίαν Graeci etiam appellant, de re per quam scite et exquisite picta. Quod autem negat Monjocosius lineam ex colore ductam alia tenuiore linea secari posse, penitus eum ratio fugisse videtur. Quis enim nescit delicata et suspensa manu ductum penicillum longe subtiliorem lineam efficere, quam si idem pressiore nisu per tabulam trahatur ? Hoc si verum est, quid ni et subtilior linea per minus tenuem duci queat, eamque dividere ? Linearum porro subtilitas non tantum requiritur in extremitatibus circumscribendis, sed etiam in multis aliis interioribus lineamentis effigiandis. Qui subtilitatem et minutias capillamenti exacte repraesentare volet pictor, an non linearum tenuitate cum ipso capillo certare opus habebit ? Nihil sane tenuius aut delicatius capillo. Iam vero illud quale est, quam frivolum, quod illos pictores non de subtilitate linearum certasse vult, sed de commissuris et transitu colorum, quem harmogen dicebant ? Sed nos manum tandem de tabula, ne ultra crepidam. Occasione date, non potuimus facere quin Plinium ab inscitiae et ablepsiae crimine, quod illi impactum ivit Monjocosius, vindicaremus.